Piše: Prof.dr Zoran A. Ristić
Areal i stanište
Evropski zec živi u većini kontinentalne Evrope i dela Azije. Areal mu se proteže od severne Španije do južne Skandinavije, istočne Evrope i severnih delova Zapadne i Centralne Azije. Proširio je svoje stanište i u Sibiru [Chapman, Joseph A.; Flux, John E. C. (1990)].
Poljski, braon ili evropski zec (Lepus europaeus) živi u srednjoj Evropi, Africi, Americi, Argentini, Australiji, Novom Zelandu, a nalazi se i u malom delu zapadne Azije. Polustepska je životinja, živi na terenima do 600 m nadmorske visine i u područjima umerene klime. Najradije se zadržava na plodnim ravnicama i pošumljenim pobrđima (Bonini i sar., 2010).
Verovatno se pojavljuje na nekim mediteranskim ostrvima [Corbet, G. B. (1986)]. On je takođe predstavljen, uglavnom kao divljač, u Severnoj Americi (u državi Ontario i Njujorku i bezuspešno u Pensilvaniji, Masačusetsu i Konektiku), Južnoj Americi (Brazil, Čile, Argentina, Urugvaj, Paragvaj, Bolivija, Peru i na Foklandska ostrva), Australija, oba ostrva Novog Zelanda i južne obale Rusije .
Žive uglavnom na otvorenim poljima sa raznovrsnom vegetacijom za sklanjanje. On je veoma prilagodljiv i uspeva na mešovitim poljima [Chapman, Joseph A.; Flux, John E. C. (1990)]. Prema studiji u Češkoj Republici, srednje gustine zeca bile su najviše na visinama ispod 200 m, sa 40 do 60 dana godišnjeg snežnog pokrivača, od 450 do 700 mm godišnjih padavina i sa srednjom godišnjom temperaturom vazduha oko 10°C (50°F).
Što se tiče klime, odgovara mu „topla i suva klima sa blagim zimama“. U Poljskoj zec je najbrojniji u oblastima sa malim šumarcima, možda zato što mogu da se kriju od lisica. Oni zahtevaju zaštitu, kao što su žive ograde, jarkovi i stalne oblasti pod raznorodnom vegetacijom, jer ova staništa snabdevaju raznovrsnu ishranu koju zahtevaju i nalaze se sa manjim gustinama na velikim otvorenim poljima. Intenzivna kultivacija zemlje dovodi do veće smrtnosti mladih zečeva [Panek, Manek; Kamieniarz, Robert (1999)].
U Velikoj Britaniji, najčešće se zečevi vide na obradivim poljoprivrednim gazdinstvima, naročito onima sa zemljištem koje je zasejano pšenicom i šećernom repom. Na travnatoj podlozi njihova brojnost je povećana, kao što su pašnjaci, usevi i blizina šume.
Originalna rasprostranjenost ove vrste obuhvata veći deo Evrope, osim Velike Britanije, Irske, Skandinavije i Mediterana i zapadnu Aziju. U ostalim delovima Evrope, naročito Skandinaviji, Iberijskom poluostrvu i južnoj Italiji, nađene su druge vrste zeca (Lepus timidus, L. corsicanus, L. granatensis i L. castroviejoi). U istočnom delu svog areala, smeđi zec se prirodno proširio i u zapadni i istočni Sibir i većem delu Rusije. Njegova ekspanzija rezultirala je raseljavanjem planinskog zeca u južnoj Švedskoj, delove južne Finske i delove Irske. Carvaggi i sar. predviđaju da će se ovo proširenje na račun planinskog zeca nastaviti s obzirom na klimatske promene koje povećavaju verovatnoću geografskog preklapanja i međusobne interakcije.
Puni ekološki uticaj smeđih zečeva kao invazivne vrste ostaje slabo razumljiv. Na primer, na delikatnijim staništima visokog stepena pašnjaka na Novom Zelandu, efekat ispaše je očigledan u nekim oblastima, ali nije evidentan u drugim zemljama. Postoje i dokazi da zečevi mogu zapravo koristiti travnjake na područjima gde pasu egzotične vrste biljaka.
Rieck, 1963., je utvrdio da je za zeca idealno stanište sa godišnjim padavinama od 500 mm i da je prosečna godišnja temperatura iznad 8ºC.
Zec je široko rasprostranjen u centralnoj Evropi i nastanjuje od stepa pa sve do otvorenih pejzaža.
Njegova najveća populacijska gustina je bila u periodu od 1950-1970. godine, kada je bila mala poljoprivredna proizvodnja. U zemljama bivše DDR nastavio je dramatičan pad do 1960., dok je u bivšoj Zapadnoj Nemačkoj dobra brojnost zeca se zadržala do 1970. godine, kada su se održale stabilne gustine. Na populaciju zeca u Nemačkoj izuzetno negativno, sa velikim gubicima uticala je jaka zima 1978/79., i 1979/80., što je prouzrokovalo kolaps malih populacija divljači u Severnoj Nemačkoj. Odnosi između gustine smeđeg zeca (Lepus europaeus) i strukture pejzaža u Poljskoj u godinama 1981-1995.
Maksimalna brzina bežanja zeca je 50-70 km/h, Rieck (1963) a čak ima mogućnost postizanja i 80 km/h.
Interesantno je da zec može da skoči u daljinu 5 – 7 m sa lakoćom, dok u nuždi – kada je primoran, iako nerado, zna i da pliva
Smeđi zec i njegova maksimalna brzina trčanja
Duge i snažne zadnje noge smeđeg zeca mu omogućavaju da trči brzinam i do 72 km/h. Smeđi zeci žive širom Evrope, Azije i Afrike. Žive iznad zemlje, tj. ne kopaju jazbine kao kunići.
Radijus kretanja zeca u lovištu
Istraživanjima Pintura i sar., praćeno je pomoću radiotelemetrije veličina područja aktivnosti običnog zeca (Lepus europaeus) u suburbanim područjima. Istraživanje je sprovedeno 2009. i 2010. godine u bližoj okolini grada Zagreba. Zečevi su uhvaćeni pomoću mreža na istraživačkoj ploči veličine cca 50 ha, omeđenoj sa svih strana naseljima i putevima. Nakon hvatanja, jedinke su obeležene VHF ogrlicama pa su praćene i locirane pomoću prijemnika i antene. Nakon obeležavanja, zečevi su ponovno ispušteni na istu ploču. Lociranje zečeva izvršeno je metodom triangulacije, nakon čega su utvrđene pozicije obrađene u programu Locate III i Quantum GIS 1.5.0.
Ukupno je obeleženo 4 zeca: 2 mužjaka i 2 ženke. Usled uginjavanja jedne jedinke, kao i prestanka rada jednog odašiljača, analiza i procena veličine područja aktivnosti sprovedena je samo za dve jedinke.
Adultna (starija) ženka praćena je 11,5 meseci pri čemu je utvrđena veličina područja aktivnosti te jedinke od 11,67 ha.
Juvenilni (mladi) mužjak praćen je 10 meseci, a utvrđena veličina područja aktivnosti iznosila je 7,5 ha. Preklapanje područja aktivnosti praćenih jedinki iznosilo je 2,43 ha.
Zečevi koji su praćeni nisu napuštali istraživanu ploču, niti su iskorišćavali njenu celu površinu kao područje aktivnosti. Utvrđeno preklapanje područja aktivnosti je uobičajeno, kao i manje područje kretanja juvenilne jedinke.
Veličina prostora delovanja znatno varira zavisno od okolnosti, od nekoliko hektara pa do 300 ha. Studije zasnovane na telemetrijskom praćenju zeca pokazale su da se on kreće na prostoru od 3-16 ha. Istraživanja Schneidera (1978) utvrdio je veličine prostora zeca od 36 do 38 ha, Fiechter (1986) 175, 130 i 65 ha, a Kovacs (1992) veličine od 14,6 do 148 ha. Kovacs čini regionalne razlike, u „energetskom balansu“, dostupnosti hrane,. Takođe, Homolka (1985) smatra da je ovo glavni razlog za različite veličine prostora zeca.
Fokus aktivnosti zeca je obično noću. Sa visokim gustinama međutim, životinje su aktivne tokom dana. Schneider (1978) je zapazio da su životinje sa povećanom aktivnošću sa velikim gustinama u toku dana u ranim jutarnjim satima, u podne i kasno popodne.
Zec je čisto biljojed. Becker-Dillingen (1945) utvrdili su da odrasli zec svaki dan unose hrane od 1.300 -1.400 g. Glavni deo, hrane može međutim biti vrlo raznovrstan, prema lokalnim i sezonskih uslova tokom godine. BRÜLL (1973) je četiri (4) godine analizirao želudačni sadržaj zečeva i identifikovano 77 različitih prehrambenih biljaka. Pored toga utvrđeno je da koristi u ishrani i repu, krompir i kukuruz u jesen, (Novakova i Vanek, 1956), a u zimskim mesecima i u proleće semena i koru drveća.
Šta se tiče potreba za vodom, zec koristi u ishrani raznovrsnu i sočnu hranu, od kojih u velikoj meri pokriva svoje potrebe za vodom. Samo u izuzetno sušnim periodima, on je primoran da direktno uzima vodu.
Distribucija i sastav
Naseljava veći deo Evrope, na severu doseže do Britanskih ostrva, kao i Švedsku i Finsku, na jugu, živi na Kavkazu, Zakavkazju, Turskoj, Iranu, Arapskom poluostrvu i u Severnoj Africi. Došlo je do naseljavanja sivog zeca u Sibiru, Kanadi, SAD, Australiji i Novom Zelandu.
Opisano je više od 20 podvrsta sivih zečeva.
Živi u različitim biotopima. Uglavnom voli otvorene pejzaže (polja, livade) i šipražja, male šume. Ako postoji opcija, prednost daje otvorenim oblastima u kojima se uzgajaju različite kulture. U jesen i zimu, dok nije napadao dubok sloj snega, veoma popularno mesto za boravak su mu zimski usevi i grmlje u neposrednoj blizini. Često se nalaze u naseljenim područjima – u baštama, u zelenilu, u šumskim parkovima.
Zec je svakako jedan od najrasprostanjenijih i najpoznatijih vrsta divljači a doskora je bio i naša najbrojnija i najlovljenija divljač. Međutim, u poslednje dve i nešto više decenija brojnost zečjih populacija je u stalnom opadanju na celom prostoru njegovog prirodnog areala.
Rod Lepus Linnaeus,1758 zastupljen je samo sa dve vrste i to: zec — Lepus europaeus Pallas,1778 i alpski zec — Lepus timidus Linnaeus,1758.
Zbog velike ekološke plastičnosti zec naseljava vrlo raznovrsna staništa na ogromnim prostorima evropskog kontinenta, od Sardinije i grčkih ostrva na jugu do Arhangelska na severu, od Atlantika na zapadu do Urala na istoku. Osim u Evropi, zec je rasprostranjen i u severnoj Africi, Maloj Aziji, Krimu, Kavkazu i Iranu. U Srbiji, zec spada u najrasprostranjeniju lovnu divljač. Ipak, najbolja staništa zeca su u ravničarskim predelima, u Panonskoj niziji i u dolinama velikih reka.
Najbolja staništa zeca nalaze se na manjim nadmorskim visinama (50 — 250 m), u ravničarskim predelima na toplim, oceditim i plodnim zemljištima.
Zeca nalazimo sa najbrojnijom populacijom u srednjoj Evropi, sa srednjom godišnjom temperaturom od oko 10°C i padavinama od 500 — 600 mm. Kišna proleća i vrlo suva leta ne pogoduju zecu. Smatra se da je optimalna visina padavina u vegetacionom periodu 350 — 400 mm. Duge snežne zime značajno utiču na smanjenje brojnosti zečje populacije i na njihovu vitalnost.
Areal Lepus europaeus Pallas,1778
Opis vrste
Evropskog zeca je prvi put opisao 1778. godine nemački zoolog Peter Simon Pallas. Pripada rodu Lepus (latinski za „zeca“) sa 31 drugim zečevima i podvrstama. Oni se razlikuju od drugih leporida (zečeva) svojim dužim nogama, širim nozdrvama i aktivnim mladuncima.
Istorijski gledano, opisano je do 30 podvrsta evropskog zeca, iako je njihov status sporan. Ove podvrste su se razlikovale u razlikama u obojenosti, veličini tela, morfologiji lobanje i obliku zuba. Evropski zec, kao i ostali članovi porodice Leporidae, je brzi kopneni sisar; sa očima koji stoje visoko sa strane glave, dugim ušima i fleksibilnim vratom. Njegovi zubi rastu kontinuirano, a prvi sekutići se modifikuju za gnječenje, dok su drugi žljebovi nefunkcionalni. Postoji jaz između incizora i obraza zuba, koji se prilagođavaju za mlevenje grubog biljnog materijala. Dentalna formula je 2/1, 0/0, 3/2, 3/3. Mršava muskulatura zeca je prilagođena za brzo trčanje na otvorenoj zemlji. Nasuprot tome, zečevi su građeni za trčanje na kratke distance.
Ostala prilagođavanja za velike brzine trčanja kod zečeva uključuju šire nozdrve i veće srce.
Ukupna dužina zeca je 600-750 (prosečno 680) mm; dužina uha, od 94-102 (98) mm; rep: 72-110 (95) mm; zadnje stopalo: 142-161 (151) mm; dužina lobanje: 96-104 (100) mm; širina lobanje: 44-51 (47,3) mm. Imaju dugačke uši sa crnim vrhovima koje su sivo beli. Dlaka je žućkasto-braon do sivo-braon, sa sivo-belim stomakom. Lice je smeđe, sa prstenovima oko očiju. Rep je crn a vrh beo, i na dnu. Zimi L. europaeus ne menja dlaku u belo, ali postaje malo siviji. Nema zabeleženog seksualnog dimorfizma. Lobanja sadrži kratke, široke, teške bazalne kosti i istaknute prednje i zadnje delove. Ovaj zec je jedan od najvećih lagomorfa.
Bela obojenost na donjoj strani i crna na vrhovima repa i. Krzno na leđima je tipično duže i gušće nego na ostatku tela.
Telo je dugačko, vitko. Glava je zaokružena, dužine 8-11 cm. Cevaste uši dužine 10-14 cm su duže od glave (saviju se unapred). Oči su veoma velike. Podlaktice su kratke, dugačke noge (duga 6-8 cm, široke 3-4,5 cm). Zadnje noge znatno su duže (skoro 2 puta duže od prednjih) dužine stopala (12-17 cm), prednje noge relativno kratke (4-6 cm). Dno stopala je fleksibilno, pokriveno dlakom. Stopala prednjih nogu sa 4 prsta a zadnje stopalo sa 5 prstiju. Rep izdužen, relativno mali (manje nego zadnje noge) – dužine 8-12 cm, sa šiljastim vrhom.
Težina 4-5 (7) kg (u zavisnosti od sezone). Ženke su nešto lakše i zaobljenije od mužjaka vršnjaka.
Dlaka je mekana i gusta, sa svilenkastom podlogom. Boja dlake je maskirna, karakteriše se sezonskim dimorfizmom. Na površini može biti mnoštvo nijansi. Letnja dlaka i vrh tela (leđa, sa strane i glava) i prednje noge sa žutom obojenošću. Zimska dlaka deblja i duža, po celom telu odozgo i prednji deo braon, a zadnje noge i stomak beli. Uopšte, leti „odelo“ je znatno tamnije od zimskog. Spoljna ivica uha je crno braon oivičeno. Promena dlake se vrši dva puta godišnje – proleće (mart, april) i jesen (oktobar, novembar). Ne postoji razlika između polova.
Zubna formula: I 2/1, C 0/0, P3 / 2, M 3/3 = 28.
Prema međunarodno prihvaćenoj skraćenici zubna formula ima četiri vrste zuba: sekutići (I), očnjaci (C), premolari (P) i kutnjaci (M). Prva cifra posle skraćenice označava broj zuba gornje vilice, a druga – u vilici. Ukupan broj zuba dobija se množenjem zbira sa dva, kako u formuli pokazuje broj zuba u samo jednoj gornjoj vilici.
Maksila – donja vilica ima 2 para sekutića. Zubi su doživotni (nemaju zatvoreni koren).
Kariotip 2n = 48 hromozoma.
Očekivano trajanje života 4-5 (8) godina. Većina umiru – strada u mladosti – u prvoj ili drugoj godini života. Dobra je ako u proseku žive tri godine jedan ili dva zeca od deset.
Vrste zečeva se mogu opisivati sa genetskim srodnim kapskim zecom (Lepus capensis) ili drugim evropskim vrstama zečeva: (Lepus timidus), irskim zecom (Lepus timidus hibernicus), korzikanskim ili apeninskim zecom (Lepus corsicanus), iberijskim zecom (Lepus granatensis) i kantabrijskim zecom (Lepus castroviejoi). Međutim, kada se uzme u obzir geografska raspodela, mnoge konfuzije treba uglavnom izbeći. Eksterne razlike su obično male i zasnovane su na morfološkim merenjima i obojenošću dlake. Nekoliko podvrsta L. europaeus-a definisano je u različitim vremenima, ali postoji neizvesnost u pogledu valjanosti nekoliko ili većine ovih podvrsta s obzirom da se mogu smatrati geografskim fenotipskim varijacijama. Populacija zeca Velike Britanije, iako je uneta iz severne Evrope, često se opisuje kao Lepus europaeus occidentalis, zasnovano na njegovoj manjoj veličini i nešto drugačijoj obojenosti dlake. Genetička analiza može pružiti jasne indikacije hibridizacije sa drugim vrstama, naročito sa L. timidus-om .
Trenutno postoji vrlo malo informacija o punom ekonomskom i ekološkom uticaju ove vrste u većini njegovog naseljavanja – uvođenja, posebno u Australiji, Novom Zelandu i Južnoj Americi.
Evropski ili braon zec (Lepus europaeus Pallas,1778) ranije se smatrao kao geografski izdvojena vrsta afričkog zeca (Lepus capensis, Linnaeus,1758). U Evropi su opisane brojne podvrste kao što su: (L. europaeus carpathus, L. europaeus creticus, L. europaeus cirensis, L. europaeus ghigii, L. europaeus meridiei, L. europaeus niethammeri, L. europaeus parnassius, L. europaeus rhodius, L. europaeus transransvanicus) na fenotipske razlike, ali one su sporne taksonomske vrednosti i uglavnom nisu podržane molekularnim podacima – istraživanjima.
Ponašanje i životne navike
Zečevi su prvenstveno noćne životinje i provode trećinu vremena za hranjenje [Chapman, Joseph A.; Flux, John E. C. (1990)]. Tokom dana, zec se krije u depresiji u zemlji pod nazivom „loga“, gde je delimično sakriven. Brzina trčanja je oko 70 km/h i kada su suočeni sa predatorima, oni se oslanjaju na svoju brzinu na otvorenom. Oni se generalno smatraju asocijalnim, ali se mogu videti i u velikim i malim grupama. Izgleda da nisu teritorijalni, žive na zajedničkom staništu površine od oko 300 ha (740 ha).
