Sećanje na kolegu i prijatelja : Rac Imra
Planinska koza (Oreamnos americanus Biainville 1817 ) je sisar, papkar koji jedino živi na prostorima Stenovitih planina – Rocky Mountains-a, u Kanadi i Americi, otud naziv : Rocky Mountains Goat; planinska koza i američka snežna koza. Ime potiče od grčke reči i znači: planinska nimfa, odnosno jagnje. Nimfa je u grčkoj mitologiji pripadnica vrlo širokog kruga nižih ženskih božanstava – duhova prirode. Boginje Dijade su zaštitnice šuma ili šumske nimfe i one su besmrtne za razliku od ostalih vrsta. Omiljene zabave mnogih nimfi bio je lov i ove nimfe su često bile u društvu boginje Artemide ( Dijane ), ali i ljubavnice bogova ( Zevs, Apolon, Prometej ), kao i smrtnih ljudi ( Sisif, Odisej ).
Planinska koza prirodno naseljava alpske i subalpske predele: Jukona na Aljasci, provincije Britiš Kolumbije i jugo – zapadni deo provincije Alberte u Kanadi i u Americi države: Vašinkton, severni deo Ajdaha i severo – zapadni deo Montane. Međutim, zbog svoje lepote i velike popularnosti, ova koza je veštački uneta i tako se sada šepuri i krasi visoko – planinske predele mnogih država Amerike ( Vajamont, Juta, Nevada, Oregon, Kolorado, Teksas, Dakota, Olimpisko poluostrvo Vašinkton ). Najzastupljenija je u Britiš Kolumbiji, u Kanadi, i njena brojnost je impozantna i iznosi preko 100.000 primeraka, jedno veliko bogastvo.
Ovaj prilog biće sadržajniji ako se nešto više kaže i o gromadnom planinskom lancu Rocky Mountains-a, prapostojbini planinske koze. Stenovite planine ili uobičajeni lokalni naziv: Rocky Mountains su glavni planinski venac na zapadnom delu Severne Amerike. Ovaj gromadni planinski venac proteže se na 4.830 km, i to od severnog dela Britiš Kolumbije u zapadnoj Kanadi, pa do Novog Meksika u jugozapadnom delu Amerike. Ili određenije od reke Liard u Britiš Kolumbiji i na jugu do reke Rio Grande, u Novom Meksiku. Ukupne površine od 991.691 km i širine 110 – 483 km. Na ovom planinskom masivu ima bezbroj visokih vrhova iznad 3.000 m, a među njima, zbog svoje dominacije i visine, posebno se ističu Mount Elbert sa visinom od 4.401 m, koji se nalai u državi Kolorado u Americi i planinski vrh Mount Ropson, sa visinom od 3.954 m, koji se nalazi u provinciji Britiš Kolumbija u Kanadi . Ovaj planinski masiv je veoma popularan za turističke destinacije ( planinarenje, kampovanje, ribolov, lov, planinski biciklizam, skijanje ).
Interesantno je napomenuti da je od 25 registrovanih nacionalnih parkova Kanade, jedanaest od njih je locirano na planinskom vencu Rocky Mountains-u i to samo na području provincije Britiš Kolumbije i Alberte. Jedan od najpoznatijih parkova Kanade i Amerike je nacionalni park Banff u provinciji Alberta, koji je , kao prvi nacionalni park Kanade,osnovan davne 1885. godine. U literaturi prisutan je i podatak da od 100 najpoznatijih nacionalnih parkova širom sveta park Banff zauzima prvo mesto. Registrovan je i kao svetska baština 1984 godine.Njegova površina iznosi 6.641 km2. Ovaj park godišnje poseti i do 5 miliona posetilaca. Sve čarolije i raskošne lepote ovog parka se mogu samo doživeti, a veoma teško opisati. Takođe, od 58 registrovanih nacionalnih parkova Amerike, sedam nacionalnih parkova je na planinskom vencu Rocky Mountains-u, najpoznatiji među njima je nacionalni park Yellowstone i nalazi se u severo – zapadnom delu držaje Vajamont.Osnovan je davne 1872. godine i svakako je najstariji nacionalni par na svetu, površine 8.987 km2 i širine od 87 – 102 km. Ova park je poznat po termalnim vodama , jakim gejzerima, super vulkanu, prostranom jezeru, strmim kanjonima, bogat florom i faunom i vodenim slapovima. Ovaj park godišnje u proseku posećuje više miliona posetilaca. A 1978. godine UNESKO ga je registrovao kao svetsku baštinu.
Uprkos nazivu planinska koza nije prava koza i ne pripada rodu Capra, koji uključuje divlju kozu ( Capra aegagnus ), od koje je nastala domaća koza. Međutim, obe koze pripadaju istoj familiji ( Bovidae ), odnosno istoj podfamiliji ( Carpinae ) , koju čine šupljorogi prživari, čiji rogovi su izraštaji na čeonim kostima lobanje, zato ne otpadaju, nikad se ne granju ali su presvučeni rožnom navlakom. Isto tako brada planinske koze nije prada brada, nego je nastavak dela vratne grive. Planinska koza je jedini predstavnik svoga reda ( Oreamnos ).
Planinska koza je relativno niska koza, nabijenog tela, kratkih nogu, ima žučkasto -belo krzno, kraće leti, sa bradom i oštrih rogova. Mužjaci obnavljaju svoje runo od juna do sredine jula, a ženke do sredine avgusta. Po broju pršljenova na rogovima određuje se starost ove koze. Rogovi rastu celog života i narastaju od 15 – 30 sm. Formiranje prvog pršljena traje oko 2 godine, a svaki naredni ce formira narednog proleća. Ukupna dužina koze iznosi 124 – 180 sm, plus rep od 10 – 20 sm, visina ramena do 100 sm , težina mužjaka od 70 – 120 , a ženke od 55 – 75 kg. U divljini planinska koza živi od 12 – 15 godina, njen opseg života je ograničen sa potrošnjom zuba. U zoo vrtovima živi od 16 – 20 godina.
Ona je biljojed i provodi najveći deo svoga vremena na ispaši. Za ishranu korist: paprat, lišaj, mahovinu, planinske trave, lišće, tanko šiblje i iglice četinara. Aktivna je obično ujutru ili uveče, a ponekad koristi i jaku mesečinu.Kada su topli dani ona obično leži na snegu ili na planinskom obodu.
Kada se ima na umu surovo stanište planinske koze onda se neminovno nameće jedno praktično pitanje, šta to omogućava planinskoj kozi da se pentra tako lako po veoma strmim, a i često zaleđenim liticama i kako podnosi velike hladnoće ? Svakako njeno elastično stopalo i sama anatomska građa papka. Papak ima posebno oštar obod, a površinu papka između oštrih oboda pokriva makana materija nalik na neku vrstu uloška , što omogućava da se kreće po strmom terenu, koji je često veći i od 60 stepeni. Čudo prirode. Kozu štiti njeno krzno, koje ima dva sloja. Finija, gusta vuna, donjeg sloja je pokrivena spoljašnim slojem, koji se sastoji od dužih i šupljih vlakana. Takvo krzno omogućava da planinska koza opstane na temperaturama i do -46 stepeni i da podnese hladne planinske vetrove, jačine i preka 160 km.
Planinska koza nije nikad bila prepitomljena i komercijalizovana za korišćenje njene vune. Međutim, poznato je da su prastnovnici, koji su živeli u ovim predelima, koristili vuno od ove koze, tako što su po vrletima skupljali odbačenu vunu. Danas to rado čine mnogobrojni planinari i turisti.
Planinska koza se pari od sredine novembra do sredine decembra. Odrasli mužjaci, u sezoni parenja, trljaju o drveću ili kamenu žlezde, koje se nalaze iznad rogova, a isto tako svojom urinom obeležavaju teritoriju. U toku parenja mužjak gleda, odnosno pilji u svoju izabranicu i prednjim nogama se ukopava, interesantag ljubavni ritual. Mužjaci se bore međusobno, ali ta borba nije prava borba već jedno teatralno nadmetanje. Veoma su retki dueli mužjaka sa teškim posledicama. Mladi nedorasli mužjaci, ponekad pokušavaju da učestvuju u ovim ljubavnim igrama ali ih ženke odbijaju. Ženke, ona namiguše, ponekad izazivački prilaze odraslim i korpulentnim mužjacima, koji stoje sa strane i na ženke ne obraćaju nikakvu pažnju. Mužjaci i ženke se pare sa više partnera u toku iste sezone parenja. Posle parenja mužjaci i ženke se razdvajaju. Mužjaci stvaraju grupe od 2 – 3, a bremenite ženke stvaraju tesno povezano stado do 50 jedinki. Ženke 6 meseci nakon parenja donose na svet obično jedno a ponekad i 3 mladunčeta. Ženka se pre jarenja obično povuče na izolovanu liticu. Nakon jarenja obliže mladunče da bi ga osušila i pojede placentu.
Mladunče teži preko 3 kg. Mladunci nakon nekoliko sati nakon jarenja pokušavaju da trče i da se pentraju. Majka doji mladunče oko mesec dana, ali jarići prate svoju majku do naredne sezone, kada se njihova majka ponovo ojari. Međutim, ako majka ostane jalova jarići je prate i duže od jedne godine. Brižna majke štite svoje mlade, čuvajući ih od opasnosti, tako što stoje stoji ispod njih na strmim liticama da ih spreči od pada.
Ženke mogu da budu vrlo borbeno raspoložene, da bi zaštitili svoj prostor i izvore hrane. Bore se međusobno za dominaciju, u ovim sukobima ponekad se uključe sve ženke stada. U ovim sukobima ženke kruže jedna oko druge, sa spuštenim glavama, pokazujući svoje oštre rogove. Poražena ženka se ispruže nisko do zemlje u znak predaje i onda borba prestaje. I ovi su sukobi mahom bezazleni, ali nekada dovode do lakše ili teže povrede.
Planinska koza je najveći sisar koji se može naći na nadmorskoj visini preko 4.000 metara.Ponekad se spuštaju i na nivo mora u primorskim krajevima i ako su prvenstveno visoko planinske vrste. Obično žive u alpskom i subalpskom poručju. Mada su česte migracije koje ih vode na niže ili više nadmorske visine. Zimske migracije ih vode do mesta gde mogu pronaći minerale, koje ližu i obično da bi došle do minerala prođu kroz pošumljene predele. Dnevni pokreti koza su ograničeni na istoj planinskoj padini, gde nalaze hranu i odmor.
Vuk, žderavac ( Gulo gulo ), ris i medved su najveći neprijatelji planinske koze, kada one migriraju u niže delove od svog uobičajenog staništa. Ovi predatori napadaju koze svih uzrasta. Na većim visinama neprijatelj je puma ( Puma concolor ) , planinski lav ili kougar. Ova velika divlja mačka je dovoljno jaka i vešta i lakše se kreće po strmom trerenu od pomenutih predatora. Međutim, na svom prirodnom staništu koze kao i njihovi podmladak su dovoljno zaštićeni od svih pomenutih predatora. Ali na ovim visinama opasnost, a posebno za podmladak, svakodnevno vreba sa neba, od zlatnog ili surog orla ( Aquila chrysaetos ). Ovaj nebeski gospodar, sa rasponom krila od 240 sm, kada se pojavi iznad planinskih vrhova, napravi pravu pometnju. Majke sa mladuncima se brzo povlače u sigurnija skloništa, ali se ponekad desi da neko od mladunaca oklizne i padne u provaliju. Česte su pojave da majka svojim oštrim papcima i ogromnom snagom se suprostavi zlatnom orlu i zaštite svoje mladunce. Na osnovu proučene literature, planinska koza i njen podmladak najviše stradaju od odrona kamena, snežnih lavina i pada u provalije.
Pre dve decenije, uz veliku pomoć prijatelja – planinara iz Kanade, imao sam sreću da kročim u teško prohodne gudure Rocky Mountains-a i uz višečasovno naporno pentranje stignem do prirodnog staništa planinske koze. A doživim neviđeni prizor: čisto nebo boje tirkiza, gromadni splet oštrih planinskih vrhova, duboke provalije, prostrne padine i ljuto strme litice, uvale delimično pokrivene maglom boje mleka i neka čudnovata divljina Rocky Mountains-a, i raštrkano belo stado planinske nimfe, kao magnetom spojeno za kamenu podlogu, zračilo je nekom čudnom lepotom i toplinom, prividno dve suprotnosti, činile su nerazdvojivi prirodni spoj i sklad…
Mr Miloš B. Prljinčević, Vankuver, Kanada
