Piše: Rajko Krnić, dopisnik iz Australije
Engleska reč “choke” između ostalog znači i “suženje” i kao takva je prihvaćena u terminologiji za označavanje suženja pri ustima kod glatkih cevi sačmarica. Bazična svrha čoka je ragulisanje posipa sačme na određenim udaljenostima. Izvori o prvim eksperimentima sa čokiranjem cevi su prilično neopuzdani ali postoje indicije da su se prvi pokušaji dešavali početkom 19.veka. U to vreme nekolicina renomiranih proizvođača iz Velike Britanije u borbi za tržište i klijentelu pokušava raznim rešenjima postići što bolji posip sačme u skladu sa zahtevima lova. Pod tim se posebno podrazumevo, tada veoma popularan i prestižan lov na ptice. Ne dugo nakon što su sačmarice ušle u širu upotrebu ukazala se potreba za modifikacijom cevi koja će snop sačme učiniti užim ili širim. Purdey, Greener, Holland&Holland u glas tvrde kako je baš njihov metod i rešenje doprineo dizajnu većine danas korišćenih fiksiranih čokova mada je najverovatnije da je u stvari kombinacija različitih pristupa i rešenja dovela do današnjeg čoka.
Globalno čokovi se dele na fiksne, dakle one koji su nepromenjivi i nalaze se u cevima u vidu već pomenutih suženja dijametra cevi pri njihovim kraju, i promenjivi čokovi koji se odvrtanjem mogu skidati i menejati po želji i uslovima lova. Po svojoj konstrukciji promenjivi čokovi mogu biti unutrašnji, dakle oni koji se nakon montaže ne vide izvan usta cevi ili vanjski tj. oni koji su nakon montaže vidljivi delimično ili skoro celom dužinom. Način na koji čok reguliše posip sačme najlakše se može objasniti primerom mlaznice na crevu za vodu. Okretanjem mlaznice smanjuje se se ili povećava dijametar kroz koji protiče voda pod pritiskom i napuštanjem creva voda pravi širi ili uži mlaz. Otprilike, ista stvar se dešava i na nekih 5 -7 cm koliko je dužina čoka na ustima cevi sačmarice. Jači čok, tj više sužena cev, će više da sabije sačmeni snop i omogući da što veći broj sačmenih zrna čini što kompaktniji snop na određenoj udaljenosti. U principu, za određivanje čokiranosti cevi koristi se engleska metoda kojom se sa na papirnoj meti prebrojava maksimalan broj sačmenih zrna koji može biti obuhvaćen obručem čiji dijametar iznosi 30 incha (762mm) pri daljini pucanja od 40 jardi (36,576m). Važno je znati da kvalitet i dejstvo čoka ne određuje samo određeni procenat sačme u dijametru nego i posip, tj. ujednačena rasporostranjenost sačme na meti.
Različiti proizvođači neolučenih sačmenih cevi imaju manje više ujednačene standarde za veličine čokova mada postoje razlike na koje treba obratiti pažnju, kako u označavanju tako i u performansama i samim dimenzijama. Pri merenju čokova instrumentima, treba obratiti pažnju i na činjenicu da obzirom na poreklo sačmene cevi nemaju uvek isti dijametar mada im oznake označavaju isti geidz (gauge). Recimo, standardni američki dijametar za gauge 12 je 0.729 incha ili 18.5 mm gde pun čok čini suženje od 0.04 incha ili 1mm. Iz nekog razloga, konkretno Winchester je njihov pun čok dimenzionisao na 0.036 incha ili 0.91mm. Da stavr bude drastičnija kod ostatka proizvođača dijametar cevi dvanaestice varira od 0.720 incha pa do 0.8 incha.
Dakle, nisu sve naše dvanaestice potpuno istog unutrašnjeg dijametra cevi . Nisu dakle ni svi puni ili polu-chokovi sa istim suženjima te upravo iz tog razloga svaku neolučenu cev korisnik mora sam da testira i da se uveri u posip i kategoriju čoka. Traba takođe imati na umu da će i dve potpuno iste cevi sa identičnim čokovima ispaljivati različite posipe sačme u zavisnosti od municije koja se koristi.
Ne samo da vrsta baruta i njegova količina igraju ulogu, nego i material od kojeg j sačma napravljena o kvalitet izrade. Čak se i olovna sačma prilično razlikuje po tvrdoći od proizvođača do proizvođača. Pored toga sledeći veoma važan faktor je sama konstrukcija patrona koji u zavisnosti od rešenja “korpice” može da afektuje namenu čoka.Plastični kontejneri u kojima se nalazi sačma mogu biti dizajnirani na različite načine u smislu da utiču na sužavanje ili širenje snopa kao i njegovu dubinu. Upotrebom takve municije često se dešava da nominovani čok u stvari izgubi namenjenu mu funkciju i da posip bude onakav kakav nismo očekivali. Neće biti na odmet da unesemo još malo konfuzije ako pomenemo i različite nomenklature i načine obelezavanja cokova.
Tipična engleska podela čokova:
Full (pun chok) čije suženje iznosi pomenuta 0.04 incha ili 1 mm
3/4 sa suženjem od 0.03 incha ili 0.75mm
1/2 sa suženjem od 0.02 incha ili 0.5 mm
1/4 sa suženjem od 0.01 incha ili 0.25mm
Cyl.(cylinder) bez suženja na ustima cevi
Kod američke terminologije u označavanju čokova susrećemo takođe “full” ili pun čok, “improved modified” ili tri četvrtine čoka, “modified” ili polu-čok, “improved cylinder” ili jedna četvrtina čoka i na kraju “cylinder” tj. cev čiji su unutrašnji zidovi paralelni sve do usta cevi. Evropski proizvođači sačmarica čokove obeležavaju na više načina u zavisnosti od tržišta na koje se izvoze. Nekada su to recimo četiri krstića ili četiri zvezdice koje označavaju jednu četvrtinu čoka, tri polu čok, dve označavaju tri četvrtine dok jedan krstić ili zvezdica
označava pun čok. U nekim slučajevima su oznake čokova izražene metričkim sistemom kakav se može naći na autoru omiljenoj položari. Na donjoj strani obe cevi naznačen je njihov dijametar koji po proizvođaču iznosi 18.35mm dok je na desnoj čok smanjio dijametar na 17.8mm a na levoj cevi na 17.6mm. Pored ovih nazovimo ih standardnih čokova, njihovih konstrukcija i namena susreću se i nešto uže specijalizirani čokovi sa “skeet” i užlebljeni čokovi koji poboljšavaju performanse projektila kojima se puni municija za neolučene cevi.
Na kraju priče, šta možemo po svemu navedenom očekivati od pojedinog čoka.
Pomenuli smo već opste prihvaćeni engleski način merenja posipa gde se u obzir uzima određen procenat sačme u odnosu na njenu količinu pri punjenju koji će se naći na meti u krugu dijametra 76cm. Sa daljine od 36m pun čok bi u “magični krug” trebao da smesti 70-75% od količine sačme koja napusti cev. Tri četrvrtine čoka bi u isti krug trebalo da spakuje 65% roja, dok broj sačme ispaljen iz cevi sa pola čoka treba da plasira 60% ukupne količine sačme.
Čok od jedne četvrtine daje posip od 50 a cilindrična, nečokirana cev od 40% . Ukoliko se koristi sačma čiji dijametar iznosi preko 4.5 mm ovi omeri mogu biti znatno varirati i u nekom slučajevima potpuno elimisati funkciju čoka.
Zato, jos jednom, odvojite malo vremena. Odaberite nekoliko vrsta municije i nekoliko različitih granulacija sačme koje nameravate koristiti. Papir korišćen za metu treba da bude veći od famoznih engleskih 76 cm. kako bi se lakše prebrojale rupe od sačme i pravilnije utvrdio procenat sačme i “dezen” koji će ostavljati na papirnatoj meti i van nje…
