Piše: Dipl.ing Ljubiša Marinović
Očuvanje šumskih ekosistema u brdsko-planinskih područja Srbije odredilo je izdvajanje i osnivanje-ustanovljavanje područja izuzetnih prirodnih vrednosti i velikog strateškog značaja za očuvanje biološke raznovrsnosti i flore i faune. Obzirom da Srbija pripada specifičnom geografskom prostoru sa jedinstvenim prirodnim resursima i biovezirtetom koji treba očuvati neophodno je u zaštićenim područijima izvršiti popunu i povraćaj nestalih vrsta faune.
Tetraonide– Planinske šume zapadne Srbije su u nedavnoj prošlosti bile pretežno četinarske. Na mnogim planinama one su uništene ili je veoma smanjeno njihovo rasprostranjenje. Po tetrebsku divljač najbitnije je proces smenjivanja četinara lišćarima čime se sužava ekosistem tipa borealnih šuma, a time i stanište vrsta koje su karakteriristične za taj prethodni tip. Proces smanjenja rasprostranjenja tekotonske vrste, najpre se odvija po liniji smanjenja brojnosti ispod kritične granice, a zatim nastaje potpuno isčezavanje.
Veliki tetreb i danas nesumnjivo živi u malom broju na velikom šumskom području Golije. Prvi naučni dokazi su iz 1905 godine koji se očuvao u prirodnjačkom muzeju Srbije. Gercenštajn je 1934 više puta registrovao prisustvo tetrebica, a i razgovoru sa Matavejevom potvrdio prisustvo i velikog i malog tetreba. Punih 70 godina veliki tetreb je zaboravljen i od ornitologa i od lovnih radnika na prostorima Golije. On živi skriveno na suženom prostoru i napuštenom staništu Golijskih visova u mikropopulacijama koje do danas opstaju. Najnoviji nalaz prisustva tetreba potvrđen je aprila 2002 godine iznad Golijske reke gde je šumar Goran Beličević iz Brusnika, pronašao i uhvatio koku tetrebicu, koja je potom puštena na mesto nalaza. Velikog tetreba-koke, petla na prostoru između Jankovog kamena i Crnog vrha opazio je vise puta od 2000-2008 godine pojedinačno i grupno u šumi ing.Dragan Vandić. Sadašnje stanište velikog tetreba suženo je na prostoru od Vlasova-Bojevog brda-Careve gl.-Radilovca koji zauzima površinu straništa oko 3000 h. Na ovom prostoru obitava mikro populacija od oko 20-30 ptica.
Na Staroj Planini Matevej je 1947 godine procenio da u slivu Dojkinačke reke-Arbinje ima oko devet mužjaka. Veliki tetreb se i danas pojedinačno viđa na Bratkovoj strani i u slivu Jelovičke reke, ispod Koprena. Periodično su pojedinačno posmatrani mužjaci sa dve do tri koke ili ženke sa pilićima (D. Djordjev Pirot). Na severoistočnoj strani u Bugarskoj registrovano je 12 pevališta sa jednim do dva mužjaka i tri do pet koka procenjuje se oko 50 ptica.
Iznad Prijepolja na Kamenoj gori između Crnog Vrh i Jabuke poslednjih 20 godina u više navrata registrovani su pojedinačni primerci tetreba, što upućuje na postojanje mikro populacije ove vrste od 10 do 15 ptica (Puzović 2003).
Planina Tara i Zvejzda su do II svetskog rata imale dosta tetreba ali su koncesijske seče šuma od 1927 do 1936 i ratna dejstva uticale na skoro totalno istrebljenje vrsta (Puzovic). Od 1954 godine v. tetreb je ponovo evidentiran i osmotrena je porodica od sedam do devet mladih tetreba u zoni ispod visa Gavrana (Vracaric 1954), a nekoliko godina kasnije naš pokojni Duško Bojović registrova 1961 na planini Zvejzdi tetrebicu koja ga je preletela. Tokom perioda od 2000 godina do danas nekoliko puta je posmatran v. tetreb u široj zoni Tare, na Dikani i Galniku (M. Petrovic), zatim Mokre gore i Šargana (R. Spasić) gde je pronalažen izmet tetreba na nekoliko mesta. Ukupna populacija velikog tetreba na Tari procenjuje se na oko 20 jedinki (Puzovic 2003)
Na Mokroj gori, Mojstirskoj i Suvoj planini danas živi populacija tetreba od pedesetak ptica ali je ugrožena usled bespravnih seča od strane Albanaca, prisustva vojnih snaga i stalnih uznemiravanja.
Planinske sume Južnog Kučaja i Homolja, još su u nedavnoj prošlosti krajem 19 veka bili pretežno četinarski ili sa mešovitim šumama na što još uvek podesećaju mnogi Crni Vrhovi i Glavice, Jelove kose, Krnja jela, Jelastica, Jelje i drugi toponimi. Šume su uništavane na sve moguće načine paljenjem, krčenjem, sečom i invazivnim nomadskim stočarstvom. Na svim planinama istočne Srbije u visinskom pojasu od 800 do 1800 mnv. četinari su potpuno uništeni. Po tetrebsku divljač bio je presudan proces smenjivanja četinara sa lišćarima, tamo gde su u ovim predelima bile jelovo-bukove i borve šume danas je čista bukva. U takvim šumama v. tetreb danas ne može da živi.
Na planinama zapadne Srbije borealni tip četinarskih šuma zastupljen je danas na površini od oko 230000 ha potencijalnih staništa tetreonida. Iz njih je veliki tetreb potpuno nestao ili se na pojedinim lokalitetima održava na biološkom minimumu postojanja, mikropopulacija od desetinu ptica. Ovakvo kritično stanje svrstalo je velikog tetreba u jednu od najvećih kategorija ugroženosti, a prema modifikovanim i IUCN kategorijama na nacionalnom nivou u EN-ugrožena vrsta.
U okviru nacionalnog plana Zavod za zaštitu prirode Srbije uvrstio je velikog tetreba u spisak životinjskih vrsta od posbnog značaja za očuvanje i unapređenje biodiverziteta faune Srbije.
Programom razvoja lovstva u Srbiji od 2001 do 2010 predložene su mere zaštite za velikog tetreba koje obuhvataju:
- Očuvanje starih četinarskih i mešovitih šuma u zoni od 1200 do 1800 mNv.
- Sprečavanje krivolova i smanjenje predatora i uznemiravanja
- Zabrana korišćenja biocida i štetnih đubriva u šumarstvu i na planinskim livadama i pašnjacima
- Reitrodukcija u nekadašnja staništa (Kopaonik, Golija, Zlatar,Tara, Zlatibor itd.)
- Kontrolisano održavanje interspecijskih odnosa i nivoa brojnosti omnivornih i karnivornih vrsta.
Još uvek nema konkretnih projekata na reintrodukciji tetreba u planine Srbije gde je nekada živeo, a i u mnogim novijim planskim dokumentima potpuno je zaboravljena vrsta.
Sa druge strane u mnogim evropskim zemljama sprovode se programi zaštite, reintrodukcije i jačanja populacija tetreba iz veštačkog uzgoja. U poslednje tri decenije u Nemačkoj je naseljeno preko 7000 ptica na 10 odabranih oblasti. U Češkoj republici prethodne decenije sproveden je zaštitni program reitrodukcije velikog tetreba na osam lokaliteta u nacionalnom parku Sumava, Beskidi i Krusne gore. Programom je određeno ispuštanje 60 ptica na površini od 5000 ha, tako da je za ovo vreme proizvedeno i ispušteno preko 500 ptica. Osmatranjem na terenu konstantnovano je formiranje malih populacija na pevalištima kao i koka sa pilićima i održivo preživljavanje i aklimatizovanje 30 % ptica (F. Havranek 2003). Proizvodnja velikog tetreba u Češkoj zasniva se na poluprivrednom uzgoju sa domaćim kvočkama i malim volijerama od oko 100 m2 gde se uzgaja jedan petao sa tri do četiri koke. Ove volijere daju oko 30 odraslih ptica godišnje za ispuštanje u prihvatilišta u slobodnoj prirodi.
Naša iskustva govore da prozivodnja tetreba u malim volijerama nije skupa i ne traži velika ulaganja za povratak na prostore nacionalih parkova (Kopaonik,Tara i rezervatu biosfere Golija-Studenica). Investiranjem u ovakve projekte zemlja Srbija bi na opustalim planinama obogatila biodiverzitet faune i nacionalnu baštinu parkova prirode.
Na žalost ovakvih projekata u Srbiji nema ni na vidiku. Možda će ovaj tekst ipak neke, posebno one koji odlučuju, naterati da razmisle i konačno naprave akcioni plan povratka tetreba na svoja prirodna staništa. A povratak je moguć.
Dipl. Ing Ljubiša Marinović
