Prema našim procenama populacija vuka u našoj zemlji, spada u populacije sa najvećom gustinom u Evropi, uprkos proganjanju, trovanju i uništavanju u posleratnom periodu (nakon Drugog svetskog rata). Ova konstatacija potvrđuje činjenicu da u našoj zemlji postoje još uvek biotopi koji obezbeđuju opstanak i reprodukciju vuka, uprkos tome što pojedinci baš i ne vode previše računa o njegovom opstanku.
U takvim prirodnim uslovima odlučujući je direktan antropogeni uticaj, kroz povećani lovni pritisak, koji u narednom periodu treba kanalisati ka savremenom planskom gazdovanju, pa i odstrelu.
Zakonom o lovstvu, i Naredbom o lovostaju ova divljač je stavljena van režima zaštite, odnosno na vuka je dozvoljen lov tokom cele godine (sem Vojvodine u kojoj je stavljen pod trajnu zabranom lova).
Brojnost vukova u Jugoslaviji za period od 1945 – 1972. godine
Na osnovu podataka Bojovića i Čolića (Bojović D. i Čolić D. 1974), navodi se da pre drugog svetskog rata populacija vukova u planinskim oblastima Jugoslavije, u kojima je stočarstvo bilo vrlo razvijeno, održavala se na manje ili više tolerantnom nivou. U toku rata populacija vukova je znatno porasla, što je rezultiralo i ulovom od prosečno 969 vukova godišnje u periodu od 19 godina, sa tendencijom opadanja ( grafikon).
Za period od 1954. do 1972. godine ukupno je u Jugoslaviji za 19 godina odstreljeno 18.417 vukova. Po Republikama odstrel je bio za taj period: Hrvatska 5.206 vukova; Bosna i Hercegovina 4.943 vuka; Makedonija 4.125 vukova; Srbija 2.882 vuka; Crna Gora 1.102 vuka i Slovenija 159 vukova.
Rasprostranjenost i veličina teritorije
Naša lovišta gde obitava vuk su brdsko planinskog tipa, sa ogromnim prostranstvima. Lovišta su uglavnom površine od preko 60.000 ha, sa relativno slabom naseljenošću od strane ljudi, posebno na višim delovima lovišta koja su odlično pošumljena. Takođe, još jedna zajednička karakteristika ovih lovišta je da imaju veoma stabilne populacije divljih svinja, a koje su čest plen vukova. Da se radi o stabilnim populacijama u ovim lovištima govore i podaci o odstrelu na desetine jedinki godišnje, povećanim štetama na poljoprivrednim usevima, odstrelu trofejnih veprova sa starošću od preko sedam godina. Kako navodi Tatović (Tatović S. 2005.), trofejni veprovi su proizvod ne samo prirode i kvalitetne ishrane, već i uticaja selekcije vukova u svim kategorijama, a posebno u mlađim kategorijama, kada ostaju najvitalniji i najjači primerci koji mogu da dožive veću starost nego što je to uobičajeno.
Ovde se može izvesti zaključak da se sa stabilnom populacijom vukova u lovištu, uz planski odstrel divljih svinja, ova divljač se drži na optimalnu brojnost i na taj način se smanjuju gubici na usevima. Da nije vukova sigurno je da bi se brojnost divljih svinja u ovim lovištima povećala, a time i štete na poljoprivrednim usevima bile mnogo veće, što naši lovci moraju da plate. Zbog toga je veoma značajno da lovci ne poremete biološku ravnotežu, jer vuk ima svoje mesto u biološkoj piramidi strukture životinjske vrste u prirodi.
Na osnovu istraživanja Tatovića (Tatović S. 2005.), za period od 1997. do 2002. godine, Lovačkom savezu Srbije je predato 376 lobanja od odstreljenih vukova. Prema tim podacima prosečni godišnji odstrel iznosi 63 vuka. Najveći odstrel po mesecima je bio: januar (70) ili 18,62%; februar (53) ili14,10%; mart (28) ili 7,45%, dok je u aprilu, maju, junu i julu odstreljeno ukupno 39 vukova ili 10,37%; avgustu i septembru po 15 ili 3,99%; oktobru (17) ili 4,52%; novembru (56) ili 14,89% i decembru (83) ili 22,07%. Prema ovim istraživanjima najveći odstrel vukova zabeležen je u zimskim mesecima, kada je i najkvalitetnije krzno, u novembru, decembru, januaru i februaru . U ovim mesecima odstreljeno je 262 vuka ili 69,68%, što je skoro dve trećine od ukupnog odstrela.
Prema istraživanjima Kunovca (Kunovac S. 2008.), brojnost vukova u svetu je procenjena na oko 150.000, odnosno toliko vukova živi u 41 zemlju sveta. Procenjena brojnost vuka u zemljama u okruženju je: u Hrvatskoj od 100-150; u Sloveniji od 50-100; u Srbiji oko 400, u Crnoj Gori oko 100 i Makedoniji oko 1.000 jedinki. Prema istraživanjima koja je radio Bosiljčić (Bosiljčić R. 1988), navodi se u radu da su područja sa većom brojnošću ona na kojima je ulovljeno više od 0,1 jedinki na 100 ha, dok su područja sa manjom brojnošću ona na kojima je ulovljeno manje od 0,1 jedinki na 100 ha.
Istraživanjima Carbyna (Carbyn Lu.N. 1976) na vukovima sa okačenim radio-odašiljačima, utvrđeno je da je prosečna gustina otprilike jedan vuk na 23 km². Prosečna veličina teritorije bila je oko 270 km².
Prostorna distribucija jedne populacije vukova kako navodi Bosiljčić (Bosiljčić R. 1988.), vezana je za plen i uglavnom je homogena, sa prebivalištima koja su precizno podeljena na takozvane teritorije. Ove teritorije su kontrolisane i nadzirane od strane čopora koji se nalazi na njoj. Veličina teritorija varira od nekoliko desetina do nekoliko stotina kvadratnih kilometara. Svaki čopor, nastoji da svakodnevnom aktivnočću obeležava teritoriju na kojoj boravi i lovi, svojim izmetom i urinom na vidnim mestima, na snegu, stazama, stenama, grmlju i dr. Na ovaj način čopor ostavlja poruku da je teritorija zaposednuta i da su članovi čopora spremni da je brane (Schenkel, 1947). Odbrana ,,vlastite,, teritorije je primećena i kod vukova koji su držani u zarobljeništvu ( od 3 ha), tako što su vukovi intenzivno obeležavali izmetom i urinom svoj prostor, a posebno kada su ogradi prilazili vukovi koji su bili na slobodi (Boscagli G. et al., 1976).
Za sadašnje prilike prosto su neverovatni podaci koje iznosi Marinović (Marinović M. 1930.), za lovište ,,Belje,, koje se prostiralo delom u Vojvodini, Hrvatskoj i Mađarskoj da je vuk redovno lovljen, i prema urednim statističkim podacima, poslednji vuk u ovom lovištu je odstreljen između 1876. i 1880. godine. Naime u periodu od 1785. do 1880. godine (za 95 godina) u ovom lovištu je odstreljeno ukupno 740 vukova, što prosečno godišnje iznosi 7,8 vukova, sa najvećim odstrelom zabeleženim za period od 1831. do 1835. godine od 167 vukova, što prosečno godišnje za ovaj period iznosi oko 42 vuka.
Poseban status vuka u Vojvodini
Kako navodi Habijan-Mikeš (Habijan-Mikeš V. 1997), vuk je u Deliblatskoj peščari, kao i na drugim lokalitetima, smatran za štetočinu u lovstvu. Sve do 1965. godine od kada je donet Zakon o zaštiti Deliblatske peščare, a posebno kada je 1977. godine ovo područje na osnovu Zakona o posebnoj zaštiti delova prirode Vojvodine i Zakona o Deliblatskoj peščari, svrstano u kategoriju prostora posebne prirodne vrednosti-Specijalni rezervat prirode, pa samim tim flora i fauna i sve pojedinačne vrste uživaju zaštitu. Ali i pored toga vuk se do danas, predstavlja kao ,,predmet sukoba mišljenja,,. Nakon formiranja novog lovišta u opštini Vršac, lovište „Kuštilj“, u lovnoj 2007./08. godini, dobijena je saglasnost da se zbog ,,prenamnoženja,, vukova u ovom lovištu organizuje hajka na vuka, a što je i realizovano početkom 2008. godine.
Ovo područje je jedno od najvažnijih evropskih centara biodiverziteta i najznačajnije stepsko područje kod nas,sa oko 40 biljnih i preko 200 životinjskih vrsta, od kojih su mnoge prirodne retkosti, među kojima je i vuk.
Smrtnost i broj mladih u leglu
Na osnovu istraživanja Bosiljčića (Bosiljčić R. 1988.), godišnji odtrel u Bosni i Hercegovini za period od 1973. do 1986. godine bio je od minimalno 134 jedinke (1986.), do maksimalno godišnje 256 jedinki (1978.). Ukupno za ovaj period u Bosni i Hercegovini je odstreljeno 2.227 vukova što prosečno goidišnje iznosi 159 jedinki, a ako se izuzme 1976. godina, za koju nema podataka, onda je godišnji prosek veći i iznosi 171 vuk.
Od ukupnog odstrela (2.227), odraslih je ulovljeno 1.664 ili 74,72%, dok je uhvaćeno i uništeno mladih 563 ili 25,28%.
Odnos polova kod odstreljenih odraslih vukova je 1: 1,39 u korist mužjaka, odnosno za period od 1973. do 1986. godine ukupno je odstreljeno 967 mužjaka i 697 ženki. Kod uhvaćenih vučića (563), muških je bilo 285 i ženki 278, tako da je odnos polova kod štenaca bio 1: 1,03 u korist muških. Za uslove Slovenačke populacije vukova Brecelj (Brecelj, 1981.), je utvrdio odnos polova kod štenadi vuka od 1:1,2 , dok je Makridin (Makridin, 1967.) za uslove populacije vuka u Americi od 1:1,2 u korist mužjaka. Do istih rezultata došao je i Pullianen (Pulianen E., 1965), od 1:1,2 u korist mužjaka.
Istraživanjima Bosiljčića (Bosiljčić R. 1988), utvrđeno je da u populaciji vuka u Bosni i Hercegovini, za period od 1977. do 1986. godine u 121 leglu imala ukupno 563 vučića, što prosešno iznosi po leglu 4,65 šteneta. Interesantno je da je od 121 legla pronađeno 2 legla sa 10 vučića ili svega 1,65%, a sa 9 vučića 3 legla ili 2,48%, sa 8 vučića 8 legla ili 6,61%, sa 7 vučića 13 legla ili 10,74%, sa 6 vučića 18 legla ili 14,88%, sa 5 vučića 20 legala ili 16,53%, sa 4 vučića 20 legala ilui 16,53%, sa 3 šteneta 12 legala ili 9,92%, sa 2 vučića 12 legala ili 9,92% i sa 1 vučićem 13 legala ili 10,74%.
O trovanju
U ,,Lovcu,, br.6 od 1951. godine, u članku pod naslovom ,, Naredba Vlade NR Srbije o uništavanju vukova,, stoji: ,, U cilju sprečavanja nanošenja šteta narodnoj privredi od vukova, obrazuje se komisija za uništavanje vukova i to: pri Glavnoj upravi za šumarstvo Glavna komisija, pri šumskim gazdinstvima zonske komisije i pri sreskim narodnim odborima sreske komisije. Naziv ovih komisija je ,,Komisije za uništavanje vukova,,. U sastav Glavne Komisije ulaze: predstavnik Ministarstva unutrašnjih poslova, Glavne uprave za šumarstvo, Glavne uprave za poljoprivredu, Državnog osiguravajućeg zavoda i Saveza lovačkih društava Narodne Republike Srbije. Članove Komisije imenuje Predsednik Saveta za poljoprivredu i šumarstvo na predlog organa odnosno ustanova čiji su oni predstavnici. Predstavnik Glavne uprave za šumarstvo je sekretar Komisije. Sedište Komisije je u Beogradu.
Prema pisanju inženjera Pavla Marjanovića u ,,Lovcu,, br.2 (mart-april) iz 1952. godine u članku pod naslovom ,, O uspehu i nekim slabostima akcije uništavanja vukova u NR Srbiji,, na str. 35 i 36 stoji: ,,Količina od 10 kg strihnina, koja je razdeljena krajem decembra prošle (1951.) godine zonskim i sreskim komisijama za uništavanje vukova, dovoljna je da otruje 1.000 i više vukova, ne računajući još i naknadno dodeljeni otrov cijanvodonik u količini od 10.000 ampula. Za ubijanje vukova dodeljenono je šumskim gazdinstvima takođe i oko 50 lovačkih pušaka od strane Glavne uprave za šumarstvo. Prema podacima Glavne komisije za uništavanje vukova, do kraja januara uništeno je 295 vukova, od kojih samo u januaru ove godine (1952.), 189, odnosno oko 30% od ukupno planiranog zadatka u 1951./52. godini. Od ovog broja 65% je uništeno otrovom , a 35% hajkom, u pojedinačnom lovu, klopkama i na drugi način. Na prvom mestu je Kosovo i Metohija sa 119 uništenih vukova, zatim sledi Titovo Užice sa 40, Rankovićevo sa 35 uništenih vukova, dok su na poslednjem mestu Zonske komisije u Svetozarevu (Jagodina) sa 3 i u Pirotu sa 2 uništena vuka,,.
U časopisu ,,Lovac,, br.4 iz 1952. godine na str. 82,83 i 84, autora Čede Đorđevića pod naslovom ,,Rezultati uništavanja vukova u NR Srbiji,, – izneto je da su od početka novembra 1951. pa do 1. juna 1952. godine uništena 842 vuka. Očekivani broj uništenih vukova za ovu godinu je 1.200 primeraka. Od 842 uništena vuka u Direkcijama šuma realizovano je sa redosledom: KiM – 362; Titovo Užice – 109; Rankovićevo – 122; Svetozarevo – 61; Valjevo – 47; Prokuplje – 45; Bela Crkva – 12 i Vranje – 37, i Šumskim upravama: Aleksinac – 19; Kučevo – 34; Beograd – 6 i Pirot – 8 vukova,,.
Slične podatke iznosi i Vladimir Naumov, u časopisu ,,Lovac,, br.5, decembar-januar 1961-62. godine, str 161,162. Naslov članka je ,,I vukovi su oprezniji,, sa nadnaslovom ,,Utamanjivanje štetočina,,. Pod istim nadnaslovom u časopisu ,,Lovac,, br.6, februar-mart 1961-62. godine, str.189. Interesantna je konstatacija autora koja je izneta tada i koja glasi: ,,Nekada je u Srbiji, kao u ostalom i u drugim krajevima zemlje bilo mnogo vukova.Utamanjivanjem im je broj smanjen, ali organizovano utamanjivanje nastalo je tek od 1948. godine.
Za nepunih 16 godina registrovano je ukupno 5.521 uništeni vuk u Srbiji, s tim da je od ove količine na Kosovu i Metohiji uništeno 1.595 vukova, a u centralnoj Srbiji 3.926 vukova. Prosečno godišnje za ovaj period je uništavano 345,09 vukova. Ukupno pronađeni broj uništenih vukova treba uvećati bar za 20%, za one vukove koji su otrovani, a koji nisu pronađeni.
Istraživanjima Bojovića i Čolića (Bojović D., Čolić D. 1974), o vuku u Jugoslaviji, iznosi podatak da je sa trovanjem vukova u Srbiji završeno u septembru 1973. godine. Tada je promenjen Zakon. Vuk je nakon rata stavljen ,,van zakona,, a za njegovu kožu se raspisivala nagrada – što znači da je bio ,,ucenjen,,. Doneti Zakon je zahtevao od učesnika u akciji da se vuk kao vrsta svuda i na svakom mestu može uništavati.
Štetnost trovanja vukova
Pored otrovanih vukova, koji su u određenom periodu masovno uništavani zatrovani mamci su naneli neprocenivu štetu i na drugim vrstama dlakave (divlje svinje), a posebno na pojedine vrste pernate divljači koje su se nalazile u arealu u kome je obitavao vuk. Trovanje vuka je negativno uticalo da zatrovane mamce koriste orlovi: suri, krstaš, belorepan a posebno četiri vrste lešinara: crni lešinar, beloglavi sup, bela kanja i bradan. Dve vrste lešinara (crni i bradan) su istrebljeni iz naše zemlje, dok je bela kanja u sličnoj situaciji.
Plansko gazdovanje
Vuk po Zakonu o lovstvu, i Naredbi o lovostaju spada u divljač van režima zaštite, što znači da se može loviti tokom cele godine. Ovo, svakako ne znači da se trebaju preduzimati mere na njegovom ,,istrebljenju,, sa pojedinih naših prostora. Zbog ove činjenice, i mnoge države u okruženju u kjima je vuk zaštićen, kao trajno zaštićena vrsta, a mnogo su bogatije nego mi, pa time i veća mogućnost, da mogu plaćati štetu koju načini vuk, u poslednje vreme sve više se zalažu za plansko gazdovanje ovim predatorom. Do sada već imamo toliko iskustava da se mogu odrediti odstrelne kvote i za vučju populaciju, kao što to radimo sa drugim vrstama divljači (srna, zec, divlja svinja, jelen i dr.). Intervencije se odnose na toliki lov koji će vuka držati u lovištu na tzv. podnošljiv broj (da ga ima u tolikom broju da ne pričinjava značajne štete u lovištu na divljači, ali i na stoci).
Kao osnov za planiranje dinamike populacija vuka na našim prostorima, treba prihvatiti dugogodišnja istraživanja, a posebno Studiju ,, Ugrožene vrste divljači u Bosni i Hercegovini,, u kojoj se predlaže sledeće:
- utvrđena gazdinska starost vuka od sedam (7) godina, na bazi do sada odstreljenih vukova u našim lovištima,
- da za naše uslove lovišta treba prihvatiti kao najbolji odnos polova u lovištu 1,4 : 1 u korist muških jedinki, i taj odnos da bude na početku reprodukcionog perioda,
- da u čoporu treba planirati tri (3) vučića po dominantnoj ženki.
Ovim istraživanjima utvrđeno je da brojnost vukova u čoporu u Bosni i Hercegovini se kreće od 4 do 10 jedinki.
Na osnovu napred datih parametara, odnosno prosečnim brojem vukova u čoporu od sedam (7), sa realnim prirastom od tri vučića po dominantnoj vučici, u Studiji se predlaže da prosečni godišnji zahvat ne sme preći 30% ( s tim da se predlaže da u čoporima do sedam vukova planirani odstrel treba da bude do 20%, a za čopore preko sedam jedinki do 30%).
Procenjuje se da u optimalnim staništima u Bosni i Hercegovini gustina populacije je 0,3 jedinke na 1.000 ha, odnosno, da je to optimalni kapacitet, te ga u tom broju treba koristiti pri planiranju odstrela, i da su optimalna staništa za vuka negde oko 1,7 miliona ha u ovoj Republici.
Da bi se sve napred izneto ostvarilo pri izradi realnih planskih dokumenata potrebno je obezbediti još: vrstu i obim plena (divljač i domaća stoka), koju vukovi mogu da obezbede u staništu, adekvatnog mira u lovištu tokom cele godine, a što je povezano sa odgovarajućom vegetacijom gde se populacija može sklanjati. Kako navodi Kunovac, na osnovu ovih parametara utvrđuje se veličina čopora, koja na tom prostoru može opstati. Veličina čopora ne može biti manja od biološkog minimuma. Biološki minimum mora da garantuje opstanak i prirodnu reprodukciju vrste u tom lovištu, a to je prema istraživanjima Rapaića i Bosiljčića, najmanje pet (5) vukova u čoporu.
dr Ristić A. Zoran
dr Marković Vladimir
Dipl. ing. Marinović Ljubiša, JP Srbijašume-ŠG Negotin
Dipl. ing Trifunović Jeremija, Časopis ,,LORIST,, Novi Sad
